Jemi të krishterë apo myslimanë? Debati më i madh intelektual mes Ismail Kadaresë dhe Rexhep Qosjes

Botimi i këtij libërthi 18 vjet më parë, do të provokonte debatin më të madh, ku dy mendjet më të ndritura të shqiptarisë, Kadare e Qosja do të përfshinin për rreth 4 vjet të gjithë elitën kombëtare, në përgjigje të pyetjes: çfarë jemi ne shqiptarët?

Ismail Kadare lartësonte tezën se shqiptarët, duhet të kapërxenimin 5 shekujt nën thundrën otomane, dhe të riktheheshin si princër të Evropës, tek ADN-ja e Skënderbeut.

Nën diellin pranveror të Prishtinës, Rexhep Qosja replikoi duke marrë në mbrojtje myslimanët shqiptarë, të cilët, ishin sipas tij, po aq shqiptarë, e po aq evropianë sa të krishterët e përqafuar nga Kadare.

Pyetjet e ngritura ishin therëse: A është feja identitet? A ka kombi vetëm një të tillë?

Kadare nuk e fshihte në sprovën e tij bezdinë dhe kundërshtinë ndaj politikës shqiptare e cila qysh në vitet e para të demokracisë hodhi sytë, krahas Perëndimit, edhe në Lindje.

“Krejt si një shpend i verbër, një dërgatë shqiptare fluturoi me avion për në Xhedal, fluturim pas së cilit Shqipëria u gdhi në Ligën Islamike. Hotelet e shtrenjta të Dubait, të shoqëruar, ndoshta, nga dhurata të shtrenjta, ishin mjaft joshëse gjithashtu edhe për të majtën”, deklaronte Ismail Kadare.

Në repikë me Kadarenë, akademiku nga Kosova lëvronte një tezë tjetër, teksa shkruante esenë e tij ‘Identiteti kombëtar dhe vetëdija fetare”.

“Shqiptarët i takojnë qytetërimit ismalik, hiç më pak se qytetërimit të krishterë”, deklaronte Rexhep Qosja.

Ky ishte vetëm fillimi i një sage të gjatë përplasjesh ku dy mendjet e ndritura të trojeve shqiptare nuk do të kishin mëshirë t’i preknin njëri-tjetrit edhe plagët e së shkuarës, e duke udhëhequr kështu debatin më të madh e më të gjerë intelektual  të zhvilluar ndonjëherë në diskursin publik shqiptar.

Kësisoj Qosja nuk do të kursehej e t’i quante tezat e Kadaresë, raciste.

“Sprova e Ismail Kadaresë, është e mbështetur në premisa të gabuara: në përpjekje për të dëshmuar, në njërën anë kundërshtitë kulturore midis Evropës e Lindjes myslimane, kurse, në anën tjetër sipërinë e identitetit evropian ndaj identiteteve të tjera, para së gjithash, ndaj identitetit mysliman! Dhe, kjo sipëri është, sipëri raciste”, deklaronte Qosje.

Thirrjet e Kadaresë për tu rikthyer tek origjina kristiane evropiane duke zhbërë ndikimet e pushtimit shumëshekullor turk, për Qosen ishin thirrje për të ndërruar fe, si një mobilizimin politik të krishterimit.

“Ismail Kadare pandeh se i ka ardhur çasti i dëshiruar që të dëgjohet për disa oktava më lartë zëri i tij, më parë i pëshpëritur, kundër identitetit mysliman, në të vërtetë kundër përbërësve myslimanë në identitetin e përbashkët, të shqiptarëve! Për këtë arsye është shumë e nevojshme që këto ide të Ismail Kadaresë të hidhen poshtë me kohë dhe pa hamendjesime”, theksonte Rexhep Qosja.

Rexhep Qosja me klas, por pa mëshirë, e sfidonte Kadarenë, tashmë të vendosur në Paris, si luftëtar i krishtërimit, se çfarë kish qenë dikur, kur bashkëjetoi me sukses me sistemin diktatorial.

“Unë, natyrisht, nuk po e akuzoj Ismail Kadarenë tani se, para 34 vitesh, duke predikuar veçimin e Shqipërisë dhe identitetin stalinist, në të vërtetë predikonte kundërevropianizimin! Unë vetëm po vë në dukje se perëndia i shndërrimeve Protej, e ka dhuruar Ismail Kadarenë edhe me dhuntinë e nxitimshndërrimeve për të qenë politikisht sa më i koniunkturshëm”, deklaroi Qosja.

Kadare e fajësonte Qosen, po e ndante “identitetin evropian” të shqiptarëve në “identitet mysliman” dhe në “identitet të krishterë”. Dhe, kjo ndarje Kadaresë ngjante me një muzikë e njohur, të dëgjuar shumë herë, e të rrezikshme.

“Përçartje të tilla, në prag të afrimit të portave të Evropës, përpara se të ishin komike, janë thellësisht tragjike. Si të tilla, ato kërkojnë një përgjigje të qartë, serioze dhe pse jo, të prerë. Në raste të tilla parimi kryesor është se një popull është ai që është dhe s’ka nevojë as për pudër zbukurimi e as për blozë përçmuese”, deklaronte Kadare.

Dhe siç e kërkoi, përgjigjia i erdhi flakë për flakë, duke provokuar guximshëm një gërrmim mu në brendësinë e njeriut, aty ku besimi fetar dhe gjaku ngrohin njëri-tjetrin deri në vlim.

“Kur e zbukurojmë një popull me pudër zbukurimi? Kur e quajmë evropian dhe të krishterë, pa dyshim. E kur e shëmtojmë me blozë përçmuese? Kur e quajmë joevropian dhe mysliman, pa dyshim! Domethënë: pudra zbukuruese mund të qitet vetëm në fytyrën evropiane dhe të krishterë, kurse bloza përçmuese vetëm në fytyrën joevropiane dhe myslimane”, nënvizonte Qosja.

Kadare trumbentonte identitetin evropian të shqiptarëve si një dokument historik e të pandarë nga projekti politik i Shqipërisë, integrimi në Bashkimin Evropian.

Për Qosen kjo ishte një tezë e gabuar, e pasaktë pasi sipas tij,  Ismail Kadare e njëjtëson edhe me krishterimin. E kontinenti evropian në sytë e akadmikut nuk ka prejardhje vetëm të krishterë.

Kadare kundërshtonte gjithashtu qasjen e adakemikut për përcaktimin e Shqipërisë si një e mesme e artë mes Lindjes dhe Perëndimit.

“Klisheja krejtësisht e gabuar e përftimit të Shqipërisë si vend ndërmjetës, një sanduiç midis Lindjes dhe Perëndimit, një qytetërim as shtu, as kështu, thënë ndryshe një “vend i as-as-it”, s’na bën kurrfarë nderi.S ë pari, sepse nuk është e vërtetë, së dyti, sepse të lakmosh një cilësim të tillë, është njëlloj si të vetëshpallesh “gjysmak”, që në shqip midis të tjerash do të thotë “tarrallak””, theksonte Kadare.

Përkundër etiketimeve si “delirant”,  Qosja u kundërpërgjigj me fshikullime ndaj Kadaresë dhe krijimtarisë së tij gjatë regjimit komunist.

“Çfarë margaritari politik! Çfarë margaritari diplomatik! Çfarë margaritari historik! Çfarë margaritari gjuhësor-stilistik! Sa kap numri i vjershave, tregimeve, romaneve, sprovave, artikujve, referateve, intervistave me të cilat ti i ke shërbyer posaçërisht shumë asaj kapardisjeje të Shqipërisë në kohën e komunizmit për kinse misionin e saj planetar për mbrojtjen e marksisëm-leninizmit?”, deklaronte Rexhep Qosja.

E kështu përplasjet vazhduan e u thelluan në kundërshti ku dy kolosët, gati-gati e etiketonin njëri-tjetrin, si kalorës të Perëndimit apo të Lindjes.

“Idetë e tilla po shkaktojnë çoroditjen kryesore në politikën shqiptare. Një pjesë e madhe e politikanëve flasin gjithë ditën për Evropën dhe Perëndimin, por mendjen, me sa duket, e kanë nga Lindja. Nga Lindja në të gjithë gamën që ajo ngërthen: Lindja e Mesme, ish-lindja sovjetike, e po të mos mjaftojë kjo, edhe ajo kineze maoiste”, kundërshtonte Kadare.

Në një prej artikujve të tij, botuar në shtypin e Tiranës, “Realiteti i Shpërfillur” ju vendos këtyre mendime të Kadaresë, etiketën e një islamofobi.

“E pabesueshme! Vërtet delirante! Lindjefobi! Myslimanofobi! Myslimanofobia e Ismail Kadaresë, vërtet, është delirante! Dhe, është e leverdishme!”, akuzonte Qosja.

Qindra intelektualë, për 4 vite rresht u përfshinë në këtë debat duke u rreshtuar më së shumti o me njërin e o me tjetrin, e rrallë në mes. Gazetat e shkruara fillimisht në Tiranë, e më pas edhe ato në Kosovë, thithën ligjëratat e mëndjeve më të ndriçuara të kombit tonë, duke u përpjekur të hedhin dritë se çfarë jemi ne, lindje, apo perëndim.

I athët me të dy, ishte Kasëm Trebeshina kur komentonte debatet mes të dyve.

“Unë jam i mendimit se shqiptarët duhet të mbesin brenda tyre edhe kur të shkojnë në Evropë. Nuk kanë pse të nxitohen, duhet të jetë edhe Evropa e denjë edhe ata të jenë të denjë. Kërkojnë të djegin prapë njerëz këta, që janë fetarë apo s’janë fetarë? Ne që nuk besojmë duhet të zhdukemi? A duhet të ndezim një luftë fetare? Duan të mbesin ata të dy se duan të shkëlqejnë se janë të ditur”, deklaronte Trebeshina.

Përballja e ngjizur nga viti 2006 e që vijoi me intensistet deri nga viti 2010, nuk u shua, e njerëzit e shquar të letrave dhe mendimit, pyeteshin herë pas herë për të, se kush nga të dy kish të drejtë. Qose apo Kadare. Ja çfarë deklaronte për ta në një nga intervistat e tij të fundit para vdekjes, Dritëro Agolli.

“Në këtë debat nuk jam dakord as me Qosjen e as me Kadarenë. Ose jam dakord me të dy, sepse dhe Qosja ka të drejtë kur ngulmon se shqiptarët kanë marrë dhe përfituar shumë nga 500 vite të sundimit otoman, siç kanë pasur dhe shumë pasoja nga prapambetja që na ka lënë pushtimi i tyre. Po ashtu dhe ngulmimi i Kadaresë se ne duhet të shohim drejt Perëndimit është i drejtë, aspiratë e hershme e shqiptarëve, që u nis nga princat shekuj më parë”, deklaronte Agolli.

Poeti lëshonte mesazhe paqtimi, se shqiptarët nuk kishin pse zgjidhnin, ose Lindjen ose Perëndimin, por duhet të ishin të vetëdijshëm e krenarë për atë çfarë janë.

“Por nga ana tjetër nuk mund të kemi kompleks veset dhe zakonet që kemi marrë nga bashkëjetesa e detyrueshme me sunduesit otomanë dhe nga të gjithë popujt e tjerë. Lindja nuk është krejt zi. Ka vlera pa fund dhe ne disa prej tyre i kemi marrë. Pastaj ne kemi vlerat tona. Kemi identitetin tonë dhe duhet ta ruajmë me fanatizëm”, theksonte Agolli.

Ishin kohë të arta për shtypin e shkruar të asaj kohe. Ethet me të cilat priteshin replikat mes dy intelektualëve, për gjuhën e sotme mund të krahasoheshin me padurimin shikuesve për seritë e reja në Netflix.

Aleksandër Çipa, në atë kohë kryeredaktor i gazetës Shqip, e kujton këtë proces, si të rrallë dhe sfidues.

“Ky debat vlerësohet edhe sot si ndër më të mëdhenj të e elitës kombëtare, i pangjashëm me asnjë tjetër, ende i papërmbyllur. Sipas studiuesve, ai vinte në një moment kyç për politikën shqiptare dhe busullën e vendit, pikërisht kur Shqipëria sapo kish firmosur marrëveshjen e stabilizim asoçimit duke konfirmuar perspektivën evropiane. Në të njëjtën kohë, në Evropë ngroheshin pikëpyetje të forta për kombin tonë”, thotw gazetari Aleksandër Çipa.

Kërkimi i rrënjëve të identitetit kombëtar, tek përkatësia apo transformimet fetare ishte jo vetëm një akt i guximshëm, por mbartte me vete edhe riskun për radikalizëm e shfrytëzimin e këtij debati nga grupime dashakeqe. Ndaj Kadaresë u ngritën akuza, se ai po ju kërkonte myslimanëve shqiptarë të ndërronin fe.

Studiuesit, gazetarët dhe historianët, një zëri e konsiderojnë veprën e Kadaresë si prova më e madhe se shqiptarët janë evropianë.

Sot, gati 2 dekada më pas, shkrimtari Fatos Kongoli nuk ka ndryshuar mendje. Si në atë kohë, edhe sot, bash në funeralin e Kadaresë, ai ju jep një shuplakë të dyve.

Gazetari Blendi Fevziu ju rikthehet këtyre letrave me një konkluzion të qartë.

“Sot njëri prej dy polemistëve nuk është më mes të gjallëve, ndërsa tjetri, në letrën e fundit bashkë me lamtumirën, e lartëson dhe e mbyll këtë ndeshje me barazim”, tha Fevziu.

Rexhen Qosja deklaroi pas vdekjes së Kadaresë: “Mes Ismail Kadaresë dhe meje kohë pas kohe ka pasur edhe gjykime e vlerësime polemike si pasojë e pikëpamjeve tona të ndryshme për çështje të ndryshme kulturore dhe letrare në përgjithësi. Në letërsinë evropiane është bërë historike bindja e pranuar prej krijuesve më të shquar evropianë se ata që polemizojnë me njëri tjetrin ata polemizojnë sepse e nderojnë dhe e duan njëri tjetrin.

Kjo paqe e vënë pas vdekjes, nuk e mbyll debatin, por vetëm sa kujton edhe një herë, se idetë ngelin përtej vdekjes, dhe duele të tilla janë një dorashkë sfide për elitën kombëtare aktuale”.